Heraldisch kruis

De heraldiek is ontstaan als de beschrijving van de wapenschilden en herkenningstekens van de kruisridders en de bewapende ridders en deelnemers aan toernooien in de Middeleeuwen. De oorsprong in de kruistochten, waarbij veel ridders een kruis op hun schild of mantel plaatsten, verklaart waarom het kruis in de Europese heraldiek zoveel aandacht kreeg.

In de 11e eeuw was het kruis het symbool bij uitstek van het christendom geworden. De kruisridders die tegen de mohammedanen, heidenen of ketters vochten konden in het kruis op hun schild een symbool van hun religie zien. Op wapenschilden van Joden en op wapenschilden van niet-christenen zoals de Japanse keizer en de Indiase vorsten komen geen kruisen voor.

Een kruis kan een deel van een sprekend wapen zijn. Een familie Zwartkruis, Kruiskamp of De la Croix kan een kruis, als ware het een rebus, in het wapen plaatsen. Desondanks waren er vanaf de 12e eeuw ook veel andere afbeeldingen zoals geometrische patronen, herautstukken genaamd, en wapendieren waarbij vooral leeuw en adelaar veel voorkwamen, kruisen zijn altijd populair gebleven. Ook in de Faleristiek, de hulpwetenschap die de tekenen van de ridderorden beschrijft, komen de hier beschreven kruisen veel voor.

In de heraldiek is het kruis een oud symbool, ouder dan het christendom, dat in meer dan duizend soorten voorkomt, zoals:

Veel ridderorden voerden in hun standaard een kruis. Nog altijd hebben eretekens meestal de vorm van een (ridder)kruis. Een aantal landen voert het kruis in hun vlag, zoals Zwitserland en de Scandinavische landen. Het is tevens het symbool van vele westerse gezondheidsinstellingen en -organisaties, waaronder het Rode Kruis dat een kruis van Genève gebruikt.

De rijkdom aan vormen van de kruisen is gebaseerd op de noodzaak om een afwijkend wapenschild te maken. Had een andere familie al een zwart kruis op goud, dan koos een volgende ridder een zwart gegolfd kruis en de daaropvolgende een kruis "van het een in het ander". In principe behoort ieder wapenschild immers uniek te zijn en tegelijk zo eenvoudig mogelijk vormgegeven te worden in verband met de herkenbaarheid. Dat verklaart de vormen van de kruisen.

In de heraldiek worden vele honderden kruisen gebruikt. Ieder kruis kan immers als schuinkruis en verkort of lang (het hele veld bedekkend) worden afgebeeld. Dan kan de heraldicus de kruisen van een afwijkende voet of rand voorzien, verhogen of met kleuren en tinctuuren (metalen) verschillen aangeven. Ten slotte kan men binnen het kruis nog figuren plaatsen. Het kruis heet dan "beladen met figuren", zoals leeuwenkoppen of andreaskruisen, te zijn.